Haram li Zâtihî Ne Demek? Kökenlerden Günümüze ve Yarına Samimi Bir Yolculuk
Bir akşamüstü, dostlarla çaylar tazelenirken içimizden biri sordu: “Haram li Zâtihî ne demek?” Masada kısa bir sessizlik, ardından meraklı bakışlar… İşte tam o an anladım: bu sadece bir terim değil, hayatın tam merkezine dokunan bir soru. Çünkü “haram li zâtihî” dediğimizde, bir şeyin özünden dolayı yasak oluşunu konuşuyoruz; niyetlere, şartlara, ambalajlara aldırmadan. Hadi gelin, bu kavramı birlikte açalım; kökeninden başlayalım, günümüze getirelim, sonra da geleceğin kapısını aralayalım.
Kısacası: Ambalaj değişebilir ama öz değişmiyorsa, konuştuğumuz “haram li zâtihî” olabilir.
Köken ve Anlam: Neden “Zâtî”?
Arapça kökenli bu ifade, “zât” yani “öz” kelimesinden gelir. “Li zâtihî” denildiğinde, “bizzat kendi yapısından ötürü” anlamı kast edilir. Dolayısıyla “haram li zâtihî”, bir şeyin yanlış ya da yasak oluşunun dış koşullara bağlı olmadığını, onun kendi niteliğinden kaynaklandığını söyler.
Klasik örnekler üzerinden düşünelim: zina, hırsızlık, kan dökmek, içki (hamr) ve domuz eti gibi başlıklar, geleneğin çoğu yorumunda zâtî nitelikte yasaklar arasında anılır. Burada yasaklık; niyet, ortam, fiyat, prosedür gibi dış unsurlarla değişmez. Bir başka ifadeyle, “ambalajı farklı olsa da özü değişmeyen” kategoriden söz ediyoruz.
Bu noktada genellikle karşılaştırma için bir kardeş kavram devreye girer: “haram li gayrihî” (dış bir sebepten ötürü haram). Mesela, esasen helal bir malın çalınarak elde edilmesi ya da bir sözleşmenin hile içermesi gibi durumlarda yasaklık, o şeye dışarıdan eklenen bir kusur yüzündendir. Dış sebep ortadan kalktığında, hüküm de değişebilir. Oysa zâtî yasaklarda “öz” sabittir; dış koşullar makyaj değiştirir, ama çehre aynı kalır.
Bugünün Dünyasında: Etik Pusula Olarak “Zâtîlik”
Günümüzün karmaşık ekosistemlerinde “zâtî” fikri, pratik bir etik pusula sağlar. Düşünün:
Dijital dünyada rıza olmadan mahrem veriyi ifşa etmek — bağlamdan bağımsız bir öz ihlali. Etiketler, gizlilik politikaları, pop-up’lar değişse de özde yapılan şey başkasının onur ve mahremiyetine dokunmaktır.
Aldatma ve gasp — ister analog pazarda olsun ister e-ticarette; “başkasının hakkını rızası olmadan almak” özünde yanlışsa, platformun ya da teknolojinin modernliği durumu meşrulaştırmaz.
Sosyal içerik üretiminde iftira, nefret, onur kırıcı dil — mizah kabına ya da “trend” etiketi içine konsa da, özde kişilik haklarına saldırıysa zâtî bir sorun taşır.
Buradan bakıldığında, “haram li zâtihî” sadece ibadet ya da gıda başlıklarında değil; veri etiği, kullanıcı deneyimi, yapay zekâ ve içerik üretimi gibi modern alanlarda da bizi hizaya çağıran bir kavramsal çıpa gibidir. Yani mesele, “hangi düğmeye bastık?” değil; “özde ne yaptık?” sorusunu sormaktır.
İnce Çizgi: Zaruret, Niyet ve Sınırlar
Zâtî yasak fikrinin en çok tartışıldığı yerlerden biri, zaruret (zorunluluk) konusudur. Diyelim ki hayatî bir tehlikede, yokluk içinde kalmış biri, hayatta kalmak için normalde yasak olan bir şeye başvurmak zorunda kaldı. Klasik yaklaşım, zaruretin yasaklığı özünden kaldırmadığını, ancak geçici bir ruhsat doğurabileceğini söyler. Yani “öz aynıdır”; sadece yaşamı korumak için geçici bir köprü kurulur. Bu da bize şunu hatırlatır: helal-haram tartışmaları sadece “kural kitapları” değil, hikmet ve denge arayışıdır.
Beklenmedik Alanlar: Açık Kaynak, Spor ve Ekoloji
Kavramı biraz “alışılagelmiş” alanların dışına taşıyalım:
Açık kaynak lisansları: Lisans hakkını yok sayıp kodu “çalmak”, teknolojik bir ayrıntı değil, özünde emeğe tecavüzdür. Bu, etik olarak zâtî bir problem taşır.
Spor etiği: Doping, “başkasının emeğini haksız yere geçersiz kılma” ve “adil oyunu bozma” anlamı taşır. Formül değişse de öz “hile”dir.
Ekoloji: Yok edici bir tüketim biçimi, görünmez mağdurlar yaratan bir adaletsizlik doğurur. Ambalajı sürdürülebilir desenlerle süslemek, özdeki israfı maskeleyemez.
Bu örnekler, “zâtîlik” kavramının özgül dinî bağlamının ötesinde evrensel bir etik refleks uyandırabildiğini gösteriyor: bazı eylemler, “kime, nerede, nasıl” sorularından bağımsız olarak yanlış kokar; çünkü özleri yanlıştır.
Geleceğe Bakış: Yapay Zekâ, Biyoteknoloji ve Doğrulanabilir Etik
Yarınlarda “haram li zâtihî” tartışması daha da keskinleşecek:
Yapay zekâ ve deepfake: Rıza olmaksızın yüz ve ses kopyalama, teknolojiden bağımsız bir kişilik hakkı ihlali. Burada asıl mesele, özdeki aldatma.
Biyoteknoloji: Sınırlar, almamız gereken etik kararları hızla büyütüyor. Genetik müdahaleler, organoidler, sentetik gıdalar… Tartışma, “süreç güvenli mi?”nin ötesine geçip “öze dokunuş meşru mu?” sorusunu gündeme taşıyor.
Doğrulanabilirlik: “Helal”, “etik”, “adil” gibi etiketlerin kanıtlanabilir izleklerle desteklenmesi gerekecek. Aksi hâlde “etik yıkama” (washing) riski büyür; öz bozulurken vitrin parıldar.
Pratik Bir Mini Kontrol Listesi
Bir davranış ya da ürünle karşılaştığınızda şu sorular kısa bir pusula sunar:
1. Özünde zarar var mı? (Can, onur, emek, mahremiyet)
2. Rıza açık mı? (Gizli kapaklı hile/tuzak yok mu?)
3. Adalet korunuyor mu? (Birinin hakkını gasbetmiyor muyum?)
4. Niyet savunulabilir mi? (Vicdanın huzur buluyor mu?)
5. Bağlam değişse öz değişir mi? (Cevap “hayır”sa, zâtî bir meseleyle karşı karşıya olabilirsiniz.)
Son Söz: Öz, Etik ve İç Huzur
“Haram li zâtihî ne demek?” sorusunu, arkadaş sohbetinde, mutfakta, ofiste ve ekranda tekrar tekrar duyacağız. Cevap çoğu zaman şu basit çizgide belirecek: Bazı şeyler ambalajdan, ortamdan, kurgudan bağımsız olarak yanlıştır; çünkü özleri yanlıştır.
İyi haber şu: Öz iyi ise, yollar çoğalır; öz bozuksa, süslü yolların tümü aynı çıkmazda buluşur. Gelin, günlük seçimlerimizde “öz”ü kollayalım; rızayı, adaleti, merhameti aynı satıra yazalım. Yorumlarda buluşalım: Sizce modern hayatta hangi örnekler zâtî bir nitelikle sınanıyor? Tecrübelerinizi paylaşın; birlikte düşünelim, birlikte büyüyelim.